سن معمولی گندم

 سن معمولی گندم Eurygaster integriceps Put

  شکل شناسی

حشره کامل سن گندم به طول 10 تا 14 میلی متر، به رنگ های زرد، قهوه ای مایل به سیاه و گاهی کاملاً سیاه مشاهده می شود. سر مثلثی شکل و کوچک، شاخک ها پنج مفصلی و آخرین مفصل از بقیه بزرگتر است. خرطوم نسبتاً بلند و در حال استراحت در زیر بدن قرار گرفته است. پیش گرده عریض و ذوزنقه ای شکل و دو ضلع جانبی آن منحنی است.

  زیست شناسی سن گندم

سن گندم معمولاً زمستان را در دامنه کوه ها و در زیر بوته های گیاهان چندساله و یا در باغات و جنگل ها در زیر پوستک های درختان به سر می برد. در منطقه ورامین و گرمسار این حشره زمستان را به حالت استراحت در دامنه کوه های قره آقاج زیربوته های گون Astragalus و درمنه Artemisia وحتی زیر تخته سنگ ها به حالت استراحت به سر می برد. در بهار به محض گرم شدن هوا سن ها شروع به فعالیت کرده و مختصری از گیاهان دامنه کوه تغذیه می کنند، سپس قبل از به خوشه رفتن گندم و جو به مزارع مهاجرت نموده و به شدت از شیره نباتی گندم تغذیه می نمایند. در این مرحله در اثر تغذیه از جوانه های انتهایی، عده زیادی از بوته های گیاه میزبان به خوشه نمی رود و از این لحاظ خسارت شدید می بینند. کشاورزان از علف این مزارع، ناچار به عنوان قصیل استفاده می کنند. حشرات کامل پس از مدتی تغذیه و جفت گیری در پشت یا روی برگ ها در دو ردیف و به طور متوسط هر دسته تا 14 تخم می گذارند. این تخم ها پس از یک هفته تا 10 روز باز می شوند و پوره های قهوه ای رنگ با نوارها و نقاط زرد از آن ها خارج می شوند. پوره ها معمولاً از گیاهان تازه به خوشه رفته تغذیه می نمایند، در اثر تغذیه پوره ها دانه ها پوک می شوند و آن ها که کاملاً خورده نشده ارزش نانوایی خود را از دست می دهند.

این حشره از سالیان دراز منشأ قحطی و خسارت هنگفتی در ورامین- فارس و شهرستان های غربی ایران بوده است. حمله و طغیان این آفت در گذشته دوره ای و هر هفت هشت سال یک بار صورت می گرفت. علت حمله پریودیک آن تلفات شدید در اثر، کمبود غذا و فعالیت های پارازیت ها و پرداتورها در سال های طغیان بوده است. در سال های اخیر به کار بردن روش های مختلف مبارزه، حمله این آفت اغلب ملایم ولی مداوم است.

در ورامین از اواخر اسفند یا اوایل فروردین، هنگامی که درجه حرارت از 20 درجه سانتی گراد تجاوز نماید، فعالیت سن ها در کوه شروع می شود و پس از پروازهای محلی، تدریجاً از اماکن زمستانی، به سوی مزارع پرواز می نمایند. حمله سن های بالغ زمستانی از اواخر اسفند و اوایل فروردین شروع می شود و در مناطق سردسیر تا اواخر اردیبهشت و اوایل خردادماه ادامه دارد. سن ها پس از پرواز طولانی و در مزارع سبز،که محل مناسبی برای تغذیه و همچنین پناهگاه بهتری جهت پنهان شدن آن ها هنگام آبیاری و طوفان است، پایین می آیند، در ساعات گرم روز سن ها روی بوته های گندم می آیند و خرطوم خود را به داخل نسوج لطیف ساقه و جوانه های مرکزی فرو می کنند و از شیره آن ها تغذیه می کنند. هنگام وزش بادهای شدید و بارندگی در زیر بوته ها و شکاف های زمین مخفی می شوند. در یک مزرعه ممکن است دو یا چند مرتبه سن بریزد. معمولاً چهار یا پنج روز بعد از ریزش، سن ها شروع به جفت گیری می نمایند.

  سن معمولی گندم Eurygaster integriceps Put

فاصله بین جفت گیری و تخم ریزی در شرایط عادی حدود 5 روز است. بنابراین، تخم ریزی از اواسط فروردین تا اواسط خرداد ادامه دارد. سن های ماده معمولاً تخم های خود را در دو یا سه ردیف به تعداد 10 تا 14 عدد زیر برگ ها و به ندرت روس ساقه و خوشه گندم می گذارند. هر سن ماده، چندین مرتبه تخم ریزی می کند و مجموع تخم ها به 15 تا 200 عدد می رسد. فاصله هر تخمریزی 3 تا 5 روز است. تخم ها تقریباً کروی و به قطر یک میلی متر است که به وسیله مایع چسبناکی به برگ متصل می گردند. رنگ آن ابتدا سبز روشن، و با رشد و نمو جنین به رنگ قهوه ای مایل به قرمز در می آید. رشد جنین در شرایط عادی در داخل تخم یک تا دو هفته طول می کشد. در شرایط آزمایشگاهی 2 تا 3 روز پس از تخمریزی تعدادی نقطه های سیاهرنگ در سطح خارجی تخم نمایان می شود، و تدریجاً نقطه ها بزرگ شده و به هم می پیوندند و لکه مدور را تشکیل می دهند. در روز ششم یا هفتم لکه نارنجی رنگی شبیه لنگر کشتی در سطح خارجی پوست مشاهده می گردد.

پوره های جوان ابتدا زرد متمایل به سبز و تدریجاً تیره رنگ تر می شوند و شیره برگ های جوان و دانه های نرم گندم را می مکند. طول دوره زندگی پوره در شرایط مساعد حدود یک ماه می باشد و در این مدت چهار بار جلد عوض می کند و سپس تبدیل به حشره کامل می شود.در اکثر مناطق مورد حمله همیشه این زمان مصادف با برداشت محصول می باشد، به طوری که در زیر دسته های گندم و جو درو شده هزاران سن کامل دیده می شود.

سن های بالغ به سوی کوه های اطراف پرواز می کنند. این پرواز در تهران بسته به شرایط آب و هوایی، از اواخر خرداد ماه شروع می شود و ممکن است سن ها در مسیر خود موقتاً در مزارع کوهپایه که هنوز محصول آن درو نشده است فرود آیند. در کوهستان ابتدا در دامنه های رو به شمال و با ارتفاع زیاد قرار می گیرند. زیرا در این اماکن در تابستان هوا خنک و پوشش نباتی نسبتاً زیاد است. از فعالیت سن ها در این اماکن در تابستان اطلاعات کافی در دست نیست و گفته می شود که اغلب در زیر بوته گیاهان چندساله از جمله انواع گون و درمنه و Acantholimon شروع باران پاییزی به سر می برند، پس آن گاه به دامنه های جنوبی سرازیر شده و در ارتفاعات کمتری در زیر گیاهان مذکور مستقر می شوند.

در مناطق جنگلی سن ها پس از تکمیل دوران تغذیه به جنگل ها پناه می برند. این حشرات در تابستان و زمستان در باغ های میوه زیر پوستک های درختان مختلف نیز مشاهده شده اند. تابستان گذرانی این حشره و این که فاصله بین مهاجرت اولیه تا پاییز را چگونه می گذراند در خور توجه است.

دشمنان طبیعی سن گندم

سن گندم در پناهگاه های تابستانه و زمستانه خود در کوه، مورد حمله بعضی از موش های کوهی، پرندگان و سوسمار قرار می گیرد. اهمیت این جانوران در تقلیل انبوهی این آفت چنان که باید در شرایط کشور ما ارزیابی نشده است. در میان حشرات انگل (Parasite) گونه های زیر بیشترین اهمیت را دارند.

زنبورهای پارازیتوئید Scelionidae داخل تخم سن، تخم می گذارند. لذا از تخم سن به جای پوره این حشره، زنبورهای کوچکی خارج می شوند که می توانند دوباره تخم های بیشتری از این سن و یا سن های دیگری را از بین ببرند. این حشرات گونه هایی از سه جنس Assolcus و Dissolucus، Trissolcus می باشند از این گروه دو گونه A.semistriatus Nee و T.vassilieri May در مبارزه بیولوژیک علیه سن گندم بیشتریت اهمیت را دارند. این زنبورها سال ها به طور مصنوعی در آزمایشگاه پرورش داده می شد و در بهار مصادف با تخمریزی سن ها در مزارع رها می شد. در سال های اخیر به دلیل رقابت های اقتصادی و عدم کنترل کافی این پارازیت ها به طوری که رضایت کشاورزان جلب گردد، پرورش و رهاسازی این حشرات مفید کنار گذاشته شده و تنها به کاربرد سموم شیمیایی اکتفا گردیده است. جا دارد تا در روش های پرورش این حشره مفید و رها سازی آن ها تجدید نظر گردد و این روش دوباره احیاء شود.زنبورهای پارازیتوئید Scelionidae

در این راستا مطالعه دو گونه زنبور پارازیتوئید تخم سن گندم روی تخم سن شکاری podisus maculiventris به عنوان میزبان جانشین پرورش داده شد و پارامترهای واکنش تابعی زنبور Trissolcus grandis روی تخم سن شکاری به 5 روش خطی و غیر خطی تخمین زده شد.

چهار گونه از مگس های زیرخانواده Phasiinae و خانواده Tachinidae به نام های Ectophasia crassipennisF، Phasia subcoleopterata L، Heliozeta helluoF، Elomyia lateralis Meg از استان مرکزی در طول سال های 1998 تا 2001 جمع آوری گردید. مگس های خانواده Tachinidae از دشمنان طبیعی با ارزش برای سن معمولی گندم می باشند. بر طبق بررسی های انجام شده Phasia subcoleopterata از نظر تراکم، گونه غالب در منطقه مورد مطالعه می باشند و زمستان را بصورت لارو در داخل بدن میزبان می گذراند و پس از مهاجرت میزبان (سن تخریبی گندم) به مزرعه لارو کامل بدن میزبان را سوراخ کرده و در خاک دوره شفیرگی 23 تا 28 روز را طی می کند و سپس مگس های بالدار نسل اول به سن های میزبان حمله کرده و شروع به تخمریزی در سطح پشتی قفس سینه سن می نمایند و پس از تفریح تخم ها لاروهای سن اول پارازیتوئید وارد بدن می شوند و تخمریزی مگس ها در بدن پوره های سن 4 و 5 نیز صورت می گیرد. این مگس پارازیتوئید دو نسل در سال دارد.

 مبارزه و سمپاشی سن گندم

علاوه بر مبارزه بیولوژیک که فعلاً در کشور انجام نمی گیرد، روش های غیرشیمیایی دیگری علیه این آفت معمول می باشد. سابقاً سن های کامل را در مزرعه به وسیله ماشین های مخصوص و در کوه به وسیله کارگران جمع می کردند. مدت ها نیز به عنوان یک روش فیزیکی بوته های گون، درمنه و سایر گیاهان چندساله را که گمان می رفت پناهگاه زمستانه باشند، در کوه آتش می زدند. این روش نه تنها در پایین آوردن انبوهی جمعیت سن گندم به علت گستردگی اماکن زمستانه، تأثیر چندانی نداشت، بلکه از نظر آتش زدن پوشش نباتی کوهستان و لخت کردن کوه فاجعه آمیز بود که به هیچ وجه نباید تکرار شود. مردم کشور ما سال ها باید صدمات ناشی از این اقدام بی رویه گذشته را تحمل کنند و بسیار مشکل است که این گیاهان در کوه های فقیر این مناطق با توجه به خشکی هوا، به زودی تأمین گردند.

برعکس، اگر بتوانیم با قرق منطقی این کوهستان ها از چرای بی اندازه بقایای گیاهی جلوگیری کنیم، تا حدودی از خطر حمله سن ها نیز کاسته ایم. به نظر می رسد که اگر پوشش کوه ها کافی باشد، سن ها به گرامینه های موجود در کوه قناعت کرده و کمتر به مزارع هجوم می آورند. فرضیه معروف ( نیاز پرواز طولانی سن ها برای از بین رفتن چربی های ذخیره شده در بدن) باید تجدید نظر شود. زیرا سن های پناهنده در جنگل ها و باغ ها، بدون نیاز به پرواز های طولانی قادرند به زندگی طبیعی خود ادامه دهند. به علاوه همیشه مقداری از سن ها در بهار در کوه ها می مانند.

در روش های شیمیایی هر جا که تراکم سن مادر، یا پوره ها از تعداد معینی در واحد سطح تجاوز کند، اقدام به مبارزه شیمیایی می شود، این معیار هر ساله از طرف اداره حفظ نباتات مشخص و توسط مأمورین مربوط مورد ارزیابی قرار میگیرد. مبارزه با این آفت در گذشته بر عهده دولت بود و در سال های اخیر با توجه به مدیریت تلفیقی سن گندم بر عهده کشاورزان می باشد.