مبارزه بیولوژیک با آفات

در مبارزه بیولوژیک از دشمنان طبیعی آفات به خصوص عوامل میکروبی (پاتوژن ها)، انگل ها (پارازیت ها) و جانوران شکارچی (پرداتورها) استفاده می کنند. در این طریقه می توان این عوامل را که معمولاً در طبیعت وجود دارند حفظ و حمایت نمود و با بکار بردن عملیات عاقلانه زراعی از تلفات شدید آن جلوگیری کرد. به علاوه ممکن است بعضی از عوامل میکروبی، پارازیت ها و پرداتورها را از نقاط دیگر مملکت و یا نواحی دیگر جهان به مناطق جدید منتقل و برای مبارزه با آفات بکار برد، در میان عوامل میکروبی، ویروسی، باکتری ها ، قارچ ها و تک یاخته های بسیار مفید و مؤثری جهت مبارزه با آفات وجود دارند که به مقیاس وسیع علیه آفات به کار برده می شوند. از ویروس های پلی هیدرال که روی کرم غوزه ایجاد بیماری می کنند، ترکیباتی ساخته اند که مانند مواد حشره کش شیمیایی عرضه بازار گردیده است و علیه کرم غوزه به کار برده می شوند. همچنین فرآورده هایی بر اساس باکتری Bacillus thuringiensis به نام توریسید، با کتان و باکتوسپئین عرضه گردیده اند که علیه گروه های مختلف حشرات به خصوص لارو پروانه ها بکار می روند. از عده زیادی تک یاخته به خصوص گونه های جنس Nosema که در حشرات ایجاد بیماری می کنند استفاده می گردد.

انواع پرداتورها یا شکارچیان مانند بعضی از دوزیستان، خزندگان ، پرندگان و عده زیادی از پستانداران از حشرات و کنه های نباتی تغذیه می کنند، این جانوران معمولاً پرتحرک و فعال هستند و در دوران زندگی خود صدها بلکه هزارها حشره یا شکار خود را از بین می برند و از منابع پرارزش نقصان انبوهی آفات می باشند. سارگلو قرمز از قدیم یکی از دشمنان مهم ملخ ها به شمار می رفته است.

این پرنده مهاجر که به طور گله ای زندگی می کند علاقه مفرطی به خوردن و انهدام ملخ ها دارد. در نواحی گرگان و ترکمن صحرا دسته های بزرگ این پرندگان گاهی تلفات شدیدی روی ملخ مراکشی ایجاد کرده اند. سار معمولی از دشمنان بسیار مؤثر لارو پروانه ها و سخت بالپوشان از جمله کرم برگ خوار چغندر قند و سرخرطومی یونجه می باشد. دارکوب ها اغلب لارو حشرات چوبخوار را از داخل تنه و سرشاخه درختان بیرون می کشند و می توان آن ها را به لانه گذاری در یک باغ ترغیب نمود.

عده زیادی از حشرات مانند کفشدوزک ها، بالتوری ها، آسیابک ها و عده زیادی از زنبورها شکارچی حشرات مضر می باشند. کفشدوزک Novius cardinalis از پرداتورهای مهم شپشک استرالیایی است که در انهدام آن اهمیت فراوان دارد و در کشور ما نیز از آن استفاده می شود، این حشره برای اولین بار از استرالیا یعنی وطن اصلی شپشک استرالیایی Iceria purchase به آمریکا برده شده و از آنجا به سایر نقاط جهان به هر جا که آفت مذکور انتشار دارد، راه یافته است در ایران این حشره مفید از فرانسه آورده شده و در شمال کشور رها گردیده است. کفشدوزک نوویوس تکخوار است و از شپشک استرالیایی تغذیه می کند. اگر شرایط مساعد باشد، به شدت آفت را از بین می برند و خود نیز در اثر بی غذایی از بین می رود. به همین لحاظ لازم است این حشره را در محل های مخصوصی برای بقای نسل حفظ و نگهداری نمود.

 کفشدوزک

کفشدوزک Cryptolemus montrezieri گونه دیگری است که برای مبارزه با شپشک آرد آلود ساحلی Pseudococcus maritimus از خارج به این کشور آورده شده و در سواحل دریای خزر رها شده است. حشرات پرداتورها در صورتی که شرایط پرورش و نگهداری آن ها امکان پذیر باشد، اغلب خیلی مؤثرتر از پارازیت ها عمل می کنند، به دلیل قدرت تحرک زیاد و به دلیل پرخواری، در انهدام میزبان خود بسیار مؤثرند لذا باید در حفظ و حمایت گونه های موجود و وارد کردن گونه هایی که در سایر نقاط جهان سابقه دارند اقدام نمود.

پارازیت ها یا انگل ها موجوداتی هستند که تمام یا قسمتی از زندگی خود را در داخل و یا روی بدن حشره دیگر بسر برده و باعث ضعف شدید یا مرگ میزبان خود می شوند. گروه اخیر را پارازیتوئید می گویند. در میان پارازیت ها زنبورهای خانواده Chalcididae , Brachonidae و  Ichneumonidae از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند و صدها گونه از این خانواده ها را می توان ذکر کرد که در طبیعت کنترل شدید آفات مهم زراعی را بر عهده دارند. زنبور پارازیتوئید تلنوموس، حشره کوچکی است که در تخم سن گندم و گونه های نزدیک به آن تخم ریزی می کند و تخم های این آفت را از بین می برد. سال ها این حشره مصنوعاً در آزمایشگاه ، پرورش داده می شد و در مزارع آلوده رها می گردید. با وجودی که این پارازیت ها در مبارزه با سن گندم بسیار مؤثر و مفیدند، متأسفانه در سال های اخیر به دلیل عدم موفقیت در کاربرد آن ها و احتمالاً به دلیل رقابت فروشندگان سموم، تکثیر و رها سازی نمی شوند. بسیار بجاست که این روش دوباره احیاء شود و پس از رفع نواقص گذشته دوباره مورد استفاده قرار گیرد. گونه هایی که از زنبور کوچک Trichogramma در نقاط مختلف جهان پرورش داده می شوند و برای مبارزه با کرم قوزه پنبه و آفاتی نظیر آن بکار می روند. در ایران نیز تولید انبوه و رها سازی این زنبورها علیه آفات مختلف گیاهان زراعی و درختان میوه شروع شده است. زنبور پارازیتAphelinus mail از حشراتی است که در مبارزه با شته مومی سیب در اروپا و آمریکا عملاً بکار برده می شود. زنبور Prospaltella berlesie گونه تکخواری است که فقط روی شپشک توت فعالیت دارد و به مقیاس وسیع علیه این آفت بکار می رود.

کشور ما از نظر وجود پارازیت ها و پرداتورهای آفات، بسیار غنی است و مورد توجه علاقمندان مبارزات بیولوژیک در سراسر جهان می باشد. زنبور پارازیت Tryoxis pallidus از ایران به کالیفرنیا برده شده و به عنوان یکی از مؤثرترین عوامل بیولوژیک علیه شته گرد و بکار می رود. زنبور Aphytis procila گونه دیگری است که در کنترل انبوهی سپردار بنفش زیتون اعجاز می کند.

اندازه یک پارازیتوئید اغلب در حدود اندازه میزبان خود است و آن را می کشد. لاروهای پارازیتوئید در بدن میزبان ممکن است بطور داخلی ( Endoparasitoid) و یا خارجی Ectoparasitoid تغذیه کنند و پارازیتوئید اغلب در مرحلۀ تخم و لارو میزبان خود را مورد حمله قرار می دهد. انواع پارازیتوئیدها در زیر ذکر شده است.

پارازیتوئید انفرادی ( Solitary parasitoids)  گونه ای است که یک فرد رشد و نمو خود را در یک میزبان کامل می کند، در صورتی که چند تخم در میزبان گذاشته شده باشد، اولین لارو که غالب است بقیه افراد را از بین می برد بسیاری از زنبورهای Scelionidae , Ichneumonidae و مگس های Tachinidae انفرادی هستند.

 Solitary parasitoidsSolitary parasitoids

پارازیتوئید تجمعی ( Gregarious parasitoids) گونه ای است که بیش از یک فرد از همان گونه می تواند در بدن میزبان رشد و نمو خود را کامل کند مانند زنبور Dybrachis boarmiae در لارو کرم سیب و یا گونه های Monodantomerus که پارازیتوئید لارو زنبورهای Aculeate می باشند، میزبان این قبیل پارازیتوئید ها نسبتاً درشت است و با یک لارو کشته نمی شوند. بعضی از گونه های Braconidae تجمعی هستند- زنبورهای خانواده Encyrtidae که لارو پروانه های بزرگ را پارازیته می کند، از یک تخم بارور شده بیش از یک فرد حاصل می شود( Polyembrioner) مانند زنبورهای جنس ( Paralitomostine) که چندین پارازیتوئید از یک تخم حاصل می شود.

پارازیتوئید اولیه ( Primary parasitoids) گونه هایی هستند که مستقیماً به میزبان حمله می کنند و عموماً به عنوان جانوران مفید در نظر گرفته می شوند ولی یک استثناء وجود دارد و آن در صورتی است که به پارازیت های علف های هرز و یا پرداتورهای آفات حمله نکنند.

هیپرپارازیتوئیدها ( Hyper parasitoids) پارازیتوئید هایی هستند که به پارازیتوئید های دیگر حمله می کنند( در صورتی که به پارازیتوئید های اولیه حمله کنند، پارازیتوئید های ثانویه و چنانچه به پارازیتوئید های ثانویه حمله کنند، پارازیتوئید ثالث نامیده می شوند.) پارازیتوئید های ثانویه را معمولاً مضر می شناسند زیرا اثر پارازیتوئید های اولیه را کاهش می دهند و پارازیتوئید ثابت نیز مفید هستند ، حالت های استثنایی از سطوح پارازیتیسم چهارم و حتی پنجم نیز شناخته شده است . ( در کنترل بیولوژیک علف های هرز این موضوع برعکس است.)

 Hyper parasitoids

سوپرپارازیتیسم Super parasitism تخم ریزی در میزبان هایی صورت می گیرد که قبلاً پارازیته شده اند، ماده های بعضی از گونه ها در میزبان هایی که قبلاً توسط افراد گونه خودی یا دیگر گونه ها پارازیته شده اند تخم ریزی می نماید نظیر اکثر دوبالان بر عکس ماده های بعضی از گونه ها قادرند میزبان هایی که قبلاً توسط افراد گونه خودی یا دیگر گونه ها پارازینه شده اند را شناخته و از تخمگذاری در آن ها خودداری کنند و این توانایی موجب جلوگیری از سوپرپارازیتیسم هنگامی رخ می دهد که افراد یک گونه تعدادی بیش از رشد و نمو عادی، در یک میزبان تخم می گذارند، در این صورت تعدادی از لاروهای پارازیتوئید ممکن است بمیرند و آن هایی که زنده بمانند کوچکتر از معمول یا ضعیف تر می باشند. به طور کلی سوپرپارازیتیسم در میزبان یک وضعیت ایده آلی نیست، زیرا ظرفیت تولید مثلی را اگر از بین نبرد حداقل پایین می آورد. همچنین پیشنهاد شده است که سوپرپارازیتیسم می تواند مفید باشد زیرا از تعداد افراد در نسل بعدی پارازیتوئید کاسته می گردد و از فشار زیاده روی میزبان که سبب تغییرات در نسبت پارازیتوئید و میزبان است اجتناب می گردد. مزیت بالقوه دیگر سوپر پارازیتیسم یا مولتی پارازیتیسم خنثی کردن مکانیسم کپسوله کردن توسط میزبان است زیرا میزبان ممکن است قادر به کپسوله کردن بیش از یک پارازیتوئید نباشد  (کپسوله کردن Encapsulation) عبارتست از محاصره کردن و کشتن زخم ها یا لاروهای پارازیتوئید بوسیله خفگی توسط سلول های خون میزبان ها) بسیاری از میزبان ها دفاع ضعیف در مقابل پارازیتوئید های بومی و دفاع قویتر در مقابل دشمنان جدید دارند.

مولتی پارازیتیسم - هنگامی رخ می دهد که بیش از یک گونه پارازیتوئید برای یک میزبان در محل حضور دارد- در این صورت در بدن یک میزبان، چند پارازیتوئید تخم می گذارد که گونه غالب معمولاً سبب مرگ نوزادان گونه می گردد.

پرداتورها ( شکارچی ها) – شکار در مفهوم وسیع از مهمترین روش های زندگی در سلسله جانوری است- شکارگری در کنترل بیولوژیک از اهمیت ویژه ای برخوردار است- در روابط بین شکار و شکارگر 5 عامل اصلی وجود داشته: (Holling )

1-تراکم شکار 2- تراکم شکارگر 3- خصوصیات محیط(مانند تعداد و تنوع غذاهای دیگر) 4- خصوصیات رفتاری شکار (مانند مکانیزهای دفاع) 5- خصوصیات شکارگر ( مانند روش های حمله)

 دو واکنش اساسی پرداتورها نسبت به تغییرات تراکم شکارگرها و شکار وجود دارد.

واکنش های تابعی ( Functional response) که شامل تغییر در رفتار پرداتور در رابطه با تراکم جمعیت شکار و شکارگر

واکنش های عددی( Numerical response) که شامل تغییر در میزان تولید مثل پرداتور در رابطه با شکار و یا شکارگر

عوامل زیادی در روابط بین شکار و شکارگر نقش دارند مثلاً زمانی که شکار در معرض شکارگر قرار می گیرد، زمان شناخت، زمان گرفتن شکار و زمان خوردن شکار، گرسنگی پرداتور، رقابت بین شکارگرها از یک گونه و گونه های دیگر در تراکم های بالا.

تخمین اینکه چه مقدار از جزئیات فوق را در یک مدیریت هوشمندانه کنترل آفات باید در نظر گرفت مشکل است.

 چهار روش اصلی برای بکارگیری کنترل بیولوژیک وجود دارد:

• نگهداری و افزایش پرداتورها و پارازیت هایی که در دسترس قرار دارند.

• وارد کردن و جمع نمودن پارازیتوئید ها و پرداتورها علیه آفات بومی و غیر بومی.

• پرورش انبوه و رها سازی پارازیتوئید ها و پرداتورها.

• تغییرات ژنتیکی در جمعیت های دشمنان طبیعی در آزمایشگاه یا مزرعه که آن ها را قادر می سازد که با شرایطی که باید در آن عمل کنند بهتر سازش یابند.

منبع : www.negindasht.com